महाराष्ट्रातील प्रशासकीय विभाग

• प्रशासकीय विभाग –

•  विभागातील जिल्हे

• कोकण –

• मुंबई, उपनगर मुंबई, ठाणे, पालघर, रायगड, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग 

  हे सातही जिल्हे महाराष्ट्राच्या किनारपट्टीचे जिल्हे आहेत. कोकण विभागीय आयुक्तांचे कार्यालय जुने सचिवालय, फोर्ट, मुंबई ४०००३२ आणि कोकण भवन, सीबीडी बेलापूर, नवी मुंबई येथे आहे. विभागीय आयुक्त कोकण हे कोकण विभागाचे महसुली प्रमुख आहेत आणि जिल्हाधिकारी व जिल्हापरिषदांचे नियंत्रक आहेत. विभागीय आयुक्त हे नगरपालिका प्रशासनाचे प्रादेशिक संचालकही असतात आणि त्यांचे नगरपरिषदांच्या प्रशासनावरही नियंत्रण असते. तसेच संबंधित विभागात शासनाकडून देण्यात आलेली अन्य कोणतीही जबाबदारी विभागीय आयुक्ताकडूनच पार पाडली जाते.

नाशिक –

नाशिक, अहमदनगर, धुळे, जळगाव व नंदुरबार

प्रशासकीय इतिहास

नाशिक जिल्ह्यात समाविष्ट असलेला प्रदेश पूर्वी अंशतः खानदेश जिल्ह्यात आणि अंशतः अहमदनगर जिल्ह्यात होता.
येवला आधी पटोदा तालुका म्हणून ओळखले जात होते. 1837-38 मध्ये, अहमदनगर जिल्ह्यातील काही भाग सिन्नर, चांदवड, दिंडोरी, नाशिक, इगतपुरी आणि पेठ
या राज्यांसह अहमदनगरमध्ये एका उप-जिल्हाधिकारीपैकी बनले. तथापि, नाशिकचे उप-जिल्हाधिकारी 1856 मध्ये रद्द करण्यात आले आणि अहमदनगर जिल्ह्यात त्याचे तालुके समाविष्ट झाले. 1861 मध्ये, सिन्नर अंतर्गत निमर पेटा व दिंडोरी अंतर्गत वाणी पेटा रद्द करण्यात आला आणि निफाड येथील मुख्यालयात एक नवीन उपविभाग तयार झाला. त्र्यंबक मध्ये कर्नाई तालुक्याचे मुख्यालय इगतपुरी गावात 1861-62 मध्ये स्थलांतरित करण्यात आले आणि तालुक्याचे नाव कर्नाई ते इगतपुरी तालुका झाले.

1869 मध्ये अहमदनगर जिल्ह्याचे आठ उपविभाग (उदा. नाशिक, सिन्नर, इगतपुरी, दिंडोरी, चांदोर, निफाड, येवला आणि अकोला) आणि खानदेश जिल्ह्याचे तीन उपविभाग (नांदगाव , मालेगाव आणि बागलाण) सह नाशिकला पूर्णत: विकसित जिल्हा म्हणून घोषित करण्यात आले. थोड्याच काळानंतर अकोला तालुका अहमदनगरला परत आला. 1875 मध्ये बागलाण दोन तालुक्यांमध्ये विभागले गेले, बागलाण किंवा सटाणा आणि कळवण. पेठ राज्य ब्रिटिश प्रदेश झाले आणि 1878 मध्ये एक उपविभागात रुपांतर झाले.

1901 आणि 1948 च्या दरम्यान जिल्हा किंवा तालुका सीमारेषेत कोणतेही मोठे बदल नव्हते.
1949 मध्ये भारतीय राज्यांचे विलीनीकरण झाल्यानंतर सुरगाणा महल 1949 साली अस्तित्वात आले. 1950 मध्ये नांदगाव तालुक्यातील 11 भागांत असलेल्या गांवांना औरंगाबाद जिल्ह्यात हलवण्यात आले. या जिल्ह्यात सूरत जिल्ह्यातील दोन गावे (साल्हेर व वाघंबर) जोडली गेली. चार गावे पश्चिम खानदेशात किंवा सध्या धुळे जिल्ह्यात हस्तांतरीत करण्यात आली.

1896 मध्ये नाशिक एक स्वतंत्र जिल्हा म्हणून स्थापन झाले. 1896 पासून जिल्हाधिकारी म्हणून नाशिक येथे त्यांचे मुख्यालय म्हणून कार्यरत होते. आतापर्यंत 102 जिल्हाधिकारीनी पद धारण केले आहे. जिल्हाधिकारी म्हणून पदभार ठेवणारे पहिले भारतीय 36 वे जिल्हाधिकारी श्री. कोठावाला होते जे आयसीएस होते. तेव्हापासून 13 तहसीलचा जिल्हा अस्तित्वात होता आणि 26 जून 1999 पासून दोन नवे तहसील देवळा आणि त्र्यंबकेश्वर बनले होते. देवळा मालेगाव, कळवण आणि बागलाण (सटाणा) तालुक्यातून निर्माण करण्यात आले. नाशिक, इगतपुरी आणि पेठ तालुक्यापासून त्र्यंबकेश्वरची स्थापना झाली. नाशिक जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ 15,530 चौ.कि.मी. आहे.

 

• औरंगाबाद –

   औरंगाबाद, लातूर, उस्मानाबाद, नांदेड, परभणी, बीड, जालना व हिंगोली

प्रशासकीय रचना

जिल्ह्याचे प्रशासन हे जिल्हाधिकारी कार्यालय, आयुक्त महानगरपालिका, पोलीस आयुक्त, पोलीस अधिक्षक (ग्रामीण), जिल्हा परीषद या कार्यालयामध्ये विभागले आहे.

औरंगाबाद जिल्ह्यातील प्रशासकीय रचना – ५ महसूली उपविभागे, १० तालुके व १३४१ महसुली गावे आहेत.

जिल्हाधिकारी तथा जिल्हा दंडाधिकारी हे मुख्यतः जिल्ह्याच्या सर्वसाधारण प्रशासनास जबाबदार असतात. जिल्ह्यामध्ये कायदा व सुव्यवस्था राखण्याकरता जिल्हाधिकारी यांना निवासी उपजिल्हाधिकारी तसेच उपविभागीय अधिकारी मदत करतात. तालुक्याचे कायदा व सुव्यवस्था राखण्याची जबाबदारी संबधित तहसिलदार यांची असते. माननीय जिल्हाधिकारी यांच्या सूचना व आज्ञा याचे पालन उपविभागीय अधिकारी व तहसिलदार करतात.

तालुक्याच्या प्रशासनाचे काम तहसिलदार पाहतात. तहसिलदार यांच्या कामकाजावर उपविभागीय अधिकारी तसेच जिल्हाधिकारी यांचे नियंत्रण असते. उपविभागाच्या सर्वसाधारण प्रशासनाची जबाबदारी उपविभागीय अधिकारी यांच्याकडे असते, यावर सुद्धा जिल्हाधिकारी यांचे नियंत्रण असते.

याव्यतिरिक्त माननीय जिल्हाधिकारी हे आयुक्त महानगरपालिका, पोलिस आयुक्त (औरंगाबाद शहर), पोलिस अधीक्षक (औरंगाबाद ग्रामीण) यांच्याशी शहर व जिल्हा मध्ये कायदा व सुव्यवस्था तसेच इतर बाबीकरिता समन्वय साधतात.

 

• पुणे विभाग –

   कोल्हापूर, पुणे, सोलापूर, सातारा व सांगली

पुणे जिल्ह्याचे मुख्य ठिकाण : पुणे शिवरायांनी याच पुण्यात बालपणी संस्करांचे व पराक्रमी धडे गिरविले. पेशवाईमध्ये याच पुण्याचे राजधानीचे स्थान भूषविले. पेशव्यांचे कर्तृत्वही फुलविले याच पुण्याने. असे हे पुणे ! लोकमान्य टिळकांची ही कर्मभूमी. थोर समाजसुधारक जोतिबा फुल्यांच्या समाजपरिवर्तनाच्या कार्यास सुरुवातही येथूनच झाली. या कार्याला प्रेरणाही या पुण्यातच मिळाली आणि…. विरोधही येथेच झाला.

समाजपरिवर्तन, सुधारणेच्या कार्यात सर्वस्व झोकून देणाऱ्या अनेक समाजसुधारकांचे कर्तृत्व याच पुण्याने फुलविले. याच पुण्यातील सनातन्यांनी आगरकारांच्या हयातीतच त्यांची प्रेतयात्रा काढण्याचा करंटेपणाही दाखविला. असे हे पुणे ! टिळक व आगरकर असे दोन भिन्न विचार-प्रवाह येथेच निर्माण होतात; कधी हातात हात घालून आपली वाटचाल करतात तर कधी कायमच्याच दोन समांतर रेषा बनतात.

गोपाळ हरी देशमुख (लोकहितवादी), महात्मा जोतिबा फुले, यांसारखे समाजसुधारक ही पुण्याच्या मातीने राष्ट्राला दिलेली देणगीच ठरली. रा. गो. भांडारकर, सुधाकर आगरकर, लोकमान्य टिळक, गोपाल कृष्ण गोखले, महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांसारख्या नररत्नांचे कर्तृत्व याच पुण्याने फुलविले – याच पुण्यात फुलले ! असे हे

 

नागपूर विभाग –

भंडारा, गडचिरोली, चंद्रपूर, नागपूर, वर्धा व गोंदिया  नागपुर जिल्हा :

• जिल्ह्याचे मुख्य ठिकाण – नागपुर

• तालुके – 15 – काटोल, सावणेर, रामटेक, हिंगणा, नागपुर (ग्रामीण), नागपुर (शहर), उमरेड, कामठी, नरखेड, कळमेश्वर, मौदा, भिवापुर, कुही, पारशीवणी, देवलापूर.
• सीमा – नागपुर जिल्ह्याच्या उत्तरेस मध्य प्रदेशातील छिदवाडा व शिवणी हे जिल्हे असून वायव्येस अमरावती जिल्हा आहे. दक्षिणेस चंद्रपुर जिल्हा, पूर्वेस भंडारा जिल्हा आणि पश्चिमेस वर्धा जिल्हा आहे

 

• अमरावती विभाग –

   अमरावती, बुलढाणा, अकोला, यवतमाळ व वाशिम

• प्रशासकीय विभाग संपूर्ण माहिती (भाग – 11)
• अमरावती जिल्हा
• जिल्ह्याचे मुख्य ठिकाण – अमरावतीक्षेत्रफळ – 12,210 चौ.कि.मी.

  तालुके – 14 – अचलपूर, मोर्शी, दर्यापूर, अमरावती, चांदुरबाजार, भातकुली, अंजनगांव (सुर्जी), नांदगांव (खं.), चिखलदरा, धारणी, वरुड, तिवसा, चांदूर रेल्वे, धामनगांव रेल्वे.

  सीमा – अमरावती जिल्ह्याच्या उत्तरेस मध्य प्रदेश, दक्षिणेस यवतमाळ जिल्हा असून पूर्वेस नागपूर व वर्धा हे दोन जिल्हे आहेत. पश्चिम व नैऋत्येस अकोला जिल्हा आहे.