भारतातील राष्ट्रीय उत्पनाची मोजमाप

भारतातील राष्ट्रीय उत्पनाची मोजमाप

(National incomemesurement in India)

स्वातंत्र्यपूर्व राष्ट्रीय उत्पमाचे मोजमाप :

• स्वातंत्र्याच्या पूर्वी काही प्रमुख अर्थतज्ज्ञांनी राष्ट्रीय उत्पन्न मोजण्याचे प्रयत्न केले होते.

https://t.me/Economics_MPSC

i) दादाभाई नौरोजी हे पहिले व्यक्ती होते ज्यांनी भारताचे राष्ट्रीय उत्पन्न मोजण्याचा पहिला प्रयत्न केला. त्यांच्या मोजमापानुसार, १८६७-६८ मध्ये भारताचे राष्ट्रीय उत्पन्न रू. ३४० कोटी तर दर डोई उत्पन्न रू. २० इतके होते. त्यांनी भारतीय अर्थव्यवस्येचे विभाजन दोन क्षेत्रांमध्ये कृषि क्षेत्र व गैरकृषि क्षेत्र केले होते. मात्र दादाभाईच्या गणना पद्धतीला वैज्ञानिक मानले जात नाही.

ii)विल्यम डिग्बी यांनी १८९७-९८ मध्ये भारताचे राष्ट्रीय उत्पन्न रू. ३९० कोटी तर दर डोई उत्पन्न रू. १७ इतके असल्याचे सांगितले.

ii)फिडले शिरास यांच्या मते, १९११ मध्ये राष्ट्रीय उत्पन्न रू. १९४२ कोटी, तर दर डोई उत्पन्न रू. ८० इतके होते.

iv)डॉ. ग्ही.के.आर.व्ही. राव यांनी १९२५-२९ या कालावधीसाठी राष्ट्रीय उत्पन्न रू. २३०१ कोटी, तर दर डोई उत्पन्न रू.७८ इतके सांगितले. त्यांनी सर्वप्रथम वैज्ञानिक पद्धतीने राष्ट्रीय उत्पन्नाची गणना तसेच राष्ट्रीय उत्पन्न लेखा प्रणालीचे प्रतिपादन केले. म्हणून त्यांना ‘राष्ट्रीय लेखा प्रणालीचे जनक’ (Father of national income acounting) असे मानले जाते.

v)पुढे आर. सी. देसाई यांनी १९३०- ३१ साठी राष्ट्रीय उत्पन्न रू. २८०९, तर दर डोई उत्पन्न रू. ७२ इतके असल्याचे सांगितले.

पर्याप्त आकडेवारीची कमतरता आणि वेगवेगळ्या पद्धतींचा वापर, यांमुळे ही आकडेवारी फारशी विश्वासार्ह नाही. तरी त्यावरून स्वातंत्र्यपूर्व भारताचे दारिद्र्य व आर्थक मागासलेपणा सूचित होतो.

https://t.me/Economics_MPSC

भारतीय सांख्यिकीय संस्था  (Indian Statistical Institute: ISI)

• १७ डिसेंबर, १९३१ रोजी प्रो. पी.सी. महालनोबिस यांनी तात्विक आणि उपयोजित संख्याशास्त्रा या विकासासाठी कलकत्ता येथे ‘भारतीय सांख्यिकीय संस्था’ एक गैर-नफा सोसायटी म्हणून स्थापन केली. १९३३ पासून या संस्थेमार्फत ‘संख्या’ नावाचे जरनल प्रकाशित केले जाते. (पुढे स्वातंत्र्यानंतर १९५९ मध्ये संस्थेला ‘राष्ट्रीय महत्वाची संस्था’ म्हणून दर्जा देण्यात आला. तेव्हापासून ती पदवी व पदव्युत्तर कोर्सेस उपलब्ध करून  देत आहे.)

स्वातंत्र्यपश्चात राष्ट्रीय उत्पन्नाची मोजमापः

स्वातंत्र्यानंतरच राष्ट्रीय उत्पत्राच्या सरकारी मोजमापास सुरुवात झाली. यादृष्टीने पहिले पाऊल म्हणजे ‘राष्ट्रीय उत्पन्न समिती’ ची स्थापना होय.

राष्ट्रीय उत्पन्न समिती (National Income Committee) :

• राष्ट्रीय उत्पन्न समितीची स्थापना ४ ऑगस्ट, १९४९ रोजी प्रो. पी.सी.महालनोबिस यांच्या अध्यक्षतेखाली करण्यात आली. समितीत डी.आर.गाडगीळ व व्ही.के. आर. व्ही. राव हे सदस्य होते.
• समितीने आपला पहिला अहवाल १९५१ मध्ये तर अंतिम अहवाल १९५४ मध्ये सादर केला. पहिल्या अहवालात समितीने १९४८-४९ या वर्षाचे राष्ट्रीय उत्पन्नाचे सरकारी आकडे जाहीर केले. तसेच राष्ट्रीय उत्पन्न गणनेसाठी संकल्पनात्मक आराखडा तयार केला.
• समितीने आपल्या अंतिम अहवालात १९४८-४९, १९४९ ५० आणि १९५०-५१ साली चालू व स्थिर किंमतींवर (१९४८-४९ या आधारभूत वर्षावर) राष्ट्रीय उत्पन्नाची गणना केली.
• या समितीच्या शिफारशीनुसार १९५० मध्ये ‘राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण’, तर १९५४ मध्ये केंद्रीय सांख्यिकीय संघटन’ ची स्थापना करण्यात आली.

https://t.me/Economics_MPSC

केंद्रीय सांख्यिकीय कार्यालय (Central Statistical Office: CSO) :

• भारत सरकारने १९५४ मध्ये राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या मोजमापासाठी सरकारी एजन्सी म्हणून केंद्रीय सांख्यिकीय संघटना’ (Cen- tral Statistical Organisation) स्थापना केली. संघटनेने एप्रिल १९५५ मध्ये कार्यारंभ केला. तत्पूर्वी १९५१ मध्ये स्थापन करण्यात आलेली ‘केंद्रीय सांख्यिकीय संस्था’ (Cen- tral Statistical Institute) तिच्यात वर्ग करण्यात आली. अलिकडे संघटनेचे नाव बदलून केंद्रीय सांख्यिकीय कार्यालय (Central Statistical Office) असे करण्यात आलेले आहे.
• CSO चे मुख्यालय दिल्ली येथे आहे. मात्र औद्योगिक सांख्यिकी विंग कोलकाता येथे आहे.
• CSO चे प्रमुख कार्य म्हणजे राष्ट्रीय उत्पन्नाची गणना होय. CSO राष्ट्रीय उत्पन्नाचे आकडे ‘राष्ट्रीय लेखा सांख्यिकी’ (National Account Statistics) या नावाने प्रकाशित करते. CSO मार्फत पुढील प्रकारची आकडेवारी संकलित व प्रकाशित केली जाते

i)राष्ट्रीय उत्पन्न (National Accounts) |

ii)वार्षिक औद्योगिक सर्वेक्षण (Annual Survey of Industries)

iii)औद्योगिक उत्पादनाचा निर्देशांक Index ofIndustrial Production: IIP)

iv)ग्राहक किंमत निर्देशांक (ग्रामीण, शहरी व एकत्रित) (CPIRural, Urban and Combined)

v)विविध प्रकारची आर्थिक सांख्यिकी (Economic statistics)

vi) विविध प्रकारची सामाजिक सांख्यिकी (Social statistices) इत्यादी

https://t.me/Economics_MPSC

राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण कार्यालय (National Sample Survey Office: NSSO)

• भारत सरकारने १९५० मध्ये ‘राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण’ ची (NSS) स्थापना केली. मार्च १९७० मध्ये NSS ची पुनर्रचना करण्यात येऊन तिचे रूपांतर राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण संघटना’ (Na- tional Sample Survey Organisation) मध्ये करण्यात आले. अलिकडे संघटनेचे रूपांतर ‘राष्ट्रीय नमुना सर्वेक्षण atanaa National Sample Survey Office) करण्यात आले आहे.
• NSSO मार्फत विविध प्रकारची नमुना सर्वेक्षणे केली जातात. त्यांचे प्रमुख चार प्रकार आहेतः घरगुती सर्वेक्षणे, उपक्रम सर्वेक्षणे, ग्राम सुविधा आणि भूमी व पशुधन धारणा. 
• NSSO चे कार्य चार विभागांमार्फत चालतेः

i)सर्वे डिझाईन व रिसर्च विभाग, कोलकाता

ii)फिल्ड ऑपरेशन्स विभाग, नवी दिल्ली व फरिदाबाद

iii)डाटा प्रोसेसिंग विभाग, कोलकाता

iv)समन्वय व प्रकाशन विभाग, नवी दिल्ली

NSSO मार्फत दर वर्षी विविध विषयांवरील सर्वेक्षणे  (NSS rounds) स्वरूपात केली जातात. उदा.

i)सामाजिक-आर्थिक सर्वेक्षणेः उदा. घरगुती उपभोग खर्च, रोजगार व बेरोजगार आकडेवारी, भूमी व पशुधन धारणा सामाजिक उपभोग (शिक्षण, आरोग्य इ.), दारिद्रय, बाल कामगार साक्षरता गैर-कृषि उपक्रम इ.

ii)साधारणतः दर पाच वर्षानी घरगुती उपभोग खर्चाच्या आकडेवारीचे पंचवार्षिक सर्वेक्षण (Quinquennial Survey of Household Consumption Expenditure) केले जाते. त्यासाठी नमुना मोठा घेतला जातो.

i)वार्षिक औद्योगिक सर्वेक्षणासाठी आकडेवारीचे संकलन

iv)कृषि सर्वेक्षणे v) शहरी किरकोळ किंमतींचे संकलन (CSO मार्फत मोजल्या जाणाऱ्या शहरी ग्राहक किंमत निर्देशांकांसाठी (CPL Urban)) तसेच NSSO मार्फत ‘सर्वेक्षण’ या नावाने एक द्वैवार्षिक (bi- annual) जरनल प्रकाशित केले जाते.

राष्ट्रीय सांख्यिकीय आयोग (National Statistical Commission: NSC)

• जानेवारी २००० मध्ये डॉ. सी. रंगराजन यांच्या अध्क्षतेखाली राष्ट्रीय सांख्यिकीय आयोग’ स्थापन करण्यात आला. देशातील सांख्यिकीय व्यवस्थेचे परीक्षण करून त्यातील कमतरता दूर करण्यासाठी उपाययोजना सुचविण्याचे काम आयोगाकडे देण्यात आले. आयोगाने आपल्या ऑगस्ट २००१ मधील अहवालात सर्व सांख्यिकीविषयक घडामोडींचे सुसूत्रिकरण करण्यासाठी एका कायमस्वरूपी आयोगाची स्थापना करण्याची शिफारस केली.
• त्यानुसार १२ जुलै, २००६ रोजी कायमस्वरूपी ‘राष्ट्रीय सांख्यिकीय आयोगा’ ची स्थापना प्रो. सुरेश तेंडुलकर यांच्या अध्यक्षतेखाली करण्यात आली. आयोगाचे अध्यक्ष हे तज्ज्ञ संख्याशास्त्रज्ञ किंवा समाज शास्त्रज्ञ असून अंशकालिन अध्यक्ष (part-time chairman) म्हणून कार्य करतात. त्यांचे किमान वय ५५ वर्षे असावे. त्यांचा पदावधी ३ वर्षे किवा वयाची ७० वर्षे पूर्ण होईपर्यंत असतो. फेब्रुवारी २०१३ पासून डॉ. प्रणब सेन हे आयोगाचे अंशकालिन अध्यक्ष म्हणून कार्यरत होते. त्याच्या निवृत्तीनंतर ४ मे, २०१६ पासून राधा विनोद बर्मन हे अध्यक्ष म्हणून कार्य करीत आहेत.

Join our Telegram Channel : https://Telgram.me/Economics_MPSC

मोफत टेस्ट सोडविण्यासाठी आमचे  मोबाईल अँप लगेच डाउनलोड करा 

डाउनलोड लिंक : Download Mobile App

---

आणखी पेपर सोडवा!!!

चालू घडामोडी सराव पेपर सोडवा	मराठी व्याकरण सराव पेपर सोडवा
पोलीस भरती सराव पेपर सोडवा	सामान्य विज्ञान सराव सराव पेपर सोडवा
सराव प्रश्नसंच सोडवा	राज्यशास्त्र सराव पेपर सोडवा
भूगोल सराव पेपर सोडवा	इतिहास सराव पेपर सोडवा
तलाठी सराव पेपर सोडवा	अर्थशास्त्र सराव पेपर सोडवा
IBPS सराव पेपर सोडवा

✔ तुमचा एक ‘Share’ व ‘Like’ तुमच्या मित्रांना नोकरीची संधी देऊ शकतो !

आमचे  टेलीग्राम चॅनल जॉईन  करा  Click Here : MPSC मराठी व्याकरण

ताज्या चालू घडामोडी जाणून घेण्यासाठी आमचे  WhatsApp चॅनल जॉईन  करा. Join Us on WhatsApp

अपडेट राहण्यासाठी लाईक करा आमचे फेसबुक पेज                                       Join Us on Facebook

आमची पोस्ट आवडल्यास कॉमेंट करून सांगा.