Shahu Maharaj | राजर्षि शाहू महाराज

·         जन्म – 16 जुलै 1874.

·         मृत्यू – 6 मे 1922.

राजर्षी शाहू महाराजांचा जन्म २६ जुन १८७४ रोजी कागलच्या घाटगे घराण्यात झाला. कागलचे जहागीरदार जयसिंगराव आबासाहेब घाटगे हे त्यांचे जन्मदाते वडील राधाबाई ही त्यांची जन्मदाती माता. शाहू महाराजांचे मूळ नाव यशवंतराव होते. छत्रपती शाहू महाराज, राजर्षी शाहू महाराज, कोल्हापूरचे शाहू व चौथे शाहू अशा विविध नावांनी ते प्रसिद्ध होते. ते दहा वर्षांचे असताना कोल्हापूरचे राजे चौथे शिवाजी यांची राणी आनंदीबाई यांनी १८ मार्च १८८४ रोजी त्यांना दत्तक घेतले व ते कोल्हापूर संस्थानाचे छत्रपती शाहू महाराज झाले.

राज्यकारभाराची सूत्रे

इ. स. १८८५ मध्ये त्यांना शिक्षणासाठी राजकोट येथे पाठविण्यात आले. तेथे त्यांनी चार वर्षे शिक्षण घेतले. त्यानंतर ते कोल्हापूरला परतल्यावर धारवाड येथे शिक्षणासाठी गेले. तेथे सर एस.एम. क्रेजर यांच्या मार्गदर्शनाखाली राज्यकारभार, इतिहास, इंग्रजी भाषा इत्यादी विषयांचे शिक्षण घेतले. धारवाड येथे शिक्षण घेत असतानाच लक्ष्मीबाई यांच्याबरोबर एप्रिल १८९१ रोजी शाहू महाराजांचा विवाह झाला. शिक्षणक्रम संपल्यानंतर वयाच्या विसाव्या वर्षी २ एप्रिल १८९४ रोजी शाहू महाराजांनी कोल्हापूर संस्थानच्या राज्यकारभाराची सूत्रे हाती घेतली.

अवघ्या 20 व्या वर्षी त्यांचा राज्याभिषेक झाला. त्यानंतर तब्बल 28 वर्ष कोल्हापूर संस्थानाचे ते राजे होते.त्यांचे विचार पुढील पिढीपर्यंत पोहचवण्यासाठी जयंती निमित्त अनेक कार्यक्रमांचे आयोजन करुन त्यांना मानंवदना दिली जाते. त्यांनी समता, बंधूतेचा संदेश दिला. दलितांवरील अन्याय दूर करण्यासाठी ते अखंड झटले.

शाहू महाराजांनी केलेले कार्य

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना त्यांच्या शिक्षणासाठी, तसेच मूकनायक वृत्तपत्रासाठी शाहू महाराजांनी सहकार्य केले. चित्रकार आबालाल रहिमान यांच्यासारख्या कलावंतांना राजाश्रय देऊन प्रोत्साहन दिले. शाहू महाराजांना ‘राजर्षी’ ही उपाधी कानपूरच्या कुर्मी क्षत्रिय समाजाने दिली. महाराजांनी सुमारे २८ वर्षे राज्यकारभार केला. २६ जुन हा शाहु महाराजांचा जन्म दिवस महाराष्ट्र शासनाने २००६ पासुन”सामाजिक न्याय दिन” म्हणून साजरा करण्याचे घोषीत केले आहे.

शाहू महाराजांनी सरकारी नोकऱ्यांत मागास वर्गांसाठी पन्नास टक्के जागा राखून ठेवण्याचा निर्णय घेतला, वाघ्या-मुरळी प्रतिबंधक कायदा केला. स्त्री पुनर्विवाह कायदा केला. आपल्या संस्थानात आंतरजातीय विवाहाला मान्यता देणारा कायदा केला तसेच त्यांनी स्वतः असे काही विवाह घडवून आणले. कोल्हापूर येथे “शाहपूरी” ही गुळाची बाजारपेठ सुरु केली. शाहूंनी निरनिराळ्या जातीच्या लोकांसाठी वस्तीगृहे सुरु केली. अस्पृश्यांसाठी “मिस क्लार्क” हे वस्तीगृह स्थापन केले.१५ टक्के शिष्यवृत्तीची घोषणा केली. महर्षी विठ्ठल रामजी शिंदे यांनी ‘सर्वांगपूर्ण राष्ट्रपुरुष’ अशा शब्दांत त्यांना गौरविलेले आहे.

·         एप्रिल 1919 भारतात बहुजन समाजाच्या उद्धराचे कार्य करणार्‍या कुर्मी क्षत्रिय महासभा या संस्थेच्या कानपूर येथे भरलेल्या 13 व्या अधिवेशनात महाराजांना ‘राजर्षी’ ही पदवी बहाल करण्यात आली.

·         महाराष्ट्रात त्यांच्या शेतकर्‍यांचा खरा राजा म्हणून गौरव केला गेला.

·         भारतातील वसतिगृहांचे आद्य जनक म्हणून त्यांचा गौरव केला जातो.

·         संस्थात्मक योगदान :

·         ग्रामीण भागातून शहरी भागात शिकण्यास येणार्‍या विविध जातीधर्माच्या गरीब व होतकरू विद्यार्थ्यांसाठी प्रत्येक जातीची वस्तीगृहे स्थापन केली.

·         1901 – मराठा विद्यार्थ्यांसाठी व्हिक्टोरिया मराठा बोर्डिंगची स्थापना (कोल्हापूर).

·         नाशिक येथे उदोजी विद्यार्थी वस्तीगृह उभारले.

·         1902 – राज्यातील मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांसाठी प्रशासकीय सेवेमध्ये 5% राखीव जागा.

·         15 नोव्हेंबर 1906 – किंग एडवर्ड मोहमेडण एज्यु. सोसा. स्थापना.

·         1907 – मिस क्लार्क बोर्डिंग हाऊस ची स्थापना.

·         1911 – जाहीरनामा काढून 15% विद्यार्थ्यांना नादरी देण्याची घोषणा.

·         1911 – शिक्षक प्रशिक्षण व शिक्षकांसाठी मेरीट प्रमोशन योजना.

·         1917 – माध्यमिक शिक्षण सक्तीचे व मोफत केले.

·         14 फेब्रुवारी 1919 – पाटील शाळा व त्याला जोडून तलाठी वर्ग सुरू केले.

·         लष्करी शिक्षणासाठी इन्फंन्ट्री स्कूल.

·         पुणे येथे श्री शिवाजी प्रिपरेटरी मिलिटरी स्कूल.

·         जयसिंगराव घाटके टेक्निकल इन्स्टिट्यूड स्थापना.

·         1894 – बहुजन समाजातून तलाठयांच्या नेमणुका.

·         1917 – विधवा विवाहाचा कायदा.

·         1918 – आंतरजातीय विवाहास मान्यता देणारा कायदा.

·         1918 – महार वतने रद्द करून जमिनी रयतवारी पद्धतीने दिल्या.

·         वेठबिगारी प्रथा कायद्याने बंद केली.

·         1920 – माणगाव अस्पृश्यता निवारण परिषदेचे आयोजन.

·         1895 – गुळाच्या व्यापारासाठी शाहूपुरी.

·         1899 – वेदोक्त प्रकरण – सत्यशोधक चळवळीचे ब्राह्यणोत्तर चळवळीत रूपांतर होण्यास करणीभूत.

·         यामुळे पुरोहितगिरी व ब्राम्हंणाच्या मक्तेदारीस शह.

·         1906 – शाहू स्पिनिंग अँड विव्हिंग मिलची स्थापना.

·         1907 – सरकारी तत्वावर कापड गिरणी मल्लविधेस प्रोत्साहन देण्यासाठी खासबाग कुत्स्यांचे मैदान.

·         1911 – सत्यशोधक समाजाची शाखा कोल्हापूर येथे स्थापन झाली.

·         1911 – भोगवती नदीवर राधानगरी धरण बांधले.

·         1912 – कोल्हापुरात सरकारी कायदा करून सरकारी चळवळीस प्रोत्साहन.

·         1916 – निपाणी येथे डेक्कन रयत संस्थेची स्थापना.

·         1918 – कुलकर्णी वेतणे रद्द. तलाठी नेमले.

·         1918 – आर्य समाजाची शाखा स्थापन करून आर्य समाजाकडे राजाराम कॉलेज चालविण्यास दिले.

·         1919 – स्त्रियांना क्रूरपणे वागविन्यास प्रतिबंध करणारा कायदा.

·         1920 – घटस्फोटाचा कायदा. देवदासी प्रथा कायद्याने बंद.

·         1920 – हुबळी येथील ब्राह्येनेत्तर सामाजिक परिषदेचे आणि भावनगर येथील आर्य समाज परिषदेचे अध्यक्षपद भूषविले.

·         कोल्हापूर शहरास ‘वस्तीगृहांची जननी‘ म्हटले जाते.

·         ब्राम्ह्येणत्तर चळवळीचे नेतृत्व.

·         वैशिष्टे :

·         महात्मा फुले व सत्यशोधक समाजाचा प्रारंभ.

·         सामाजिक चळवळीच्या क्षेत्रातील म. फुले यांचे खरेखरे वारसदार.

·         जाती भेदास तीव्र विरोध, लोककल्याणकारी राज्य.

·         पददलित व मागास वर्गीयांची उन्नती हेच जीवन कार्य.

·         उदार विचार प्रणालीचा राजा.

·         राज्य सोडावे लागले तर बेहत्तर, पण मागासलेल्या प्रजेच्या सेवेचे व्रत सोडणार नाही.

·         कामगारांनो संघटित व्हा व आपले हक्क प्राप्त करून घ्या, हा संदेश.

 

           उल्लेख.:-

·          He Was a King But a Democratic King – भाई माधवराव बागल.

·         शाहू राजा नुसता मराठा नव्हता, तो नव्या युगातला सर्वांगपूर्ण राष्ट्रपुरुष तो महाराष्ट्राच्या विकासाचा स्वाभाविक तरंग होता. – वि. रा. शिंदे.

·         टीकाकारांकडून ‘शुद्रांचा राजा‘ असा उल्लेख.

 

26 total views , 1 views today